درميان اديان و مذاهب ، هيچ دين و مذهبي مانند اسلام در شئوون زندگي مردم مداخله نكرده است ، اسلام در مقررات خود به يك سلسله عبادات و اذكار و يك رشته اندرزهاي اخلاقي اكتفا نكرده است ؛ همانطوري كه روابط بندگان با خدا را بيان كرده است ، خطوط اصلي روابط انسانها و حقوق و وظايف افراد را نسبت به يكديگر نيز در شكلهاي گوناگون بيان كرده است . قهرا پرسش انطباق با زمان درباره اسلام كه چنين ديني است بيشتر مورد پيدا مي كند .

بسياري از دانشمندان و نويسندگان خارجي از جمله برناردشاو ، دكترشبلي و ... ، اسلام را از نظر قوانين اجتماعي و مدني مورد مطالعه قرار داده اند و قوانين اسلامي را به عنوان يك سلسله قوانين مترقي ستايش كرده و خاصيت پويا و زنده و جاويدبودن اين دين و قابليت انطباق قوانين آن را با پيشرفتهاي زمان مورد توجه و تمجيد قرار داده اند.

منكران اسلامي عقيده دارند كه در دين اسلام راز و رمزي وجود دارد كه به اين دين خاصيت انطباق با ترقيات زمان بخشيده است ؛ عقيده دارند كه اين دين با پيشرفتهاي زمان و توسعه فرهنگ و تغييرات حاصله از توسعه هماهنگ است. و راز اينكه دين مقدس اسلام با قوانين ثابت ولايتغيري كه دارد با توسعه تمدن و فرهنگ سازگار است و با صور متغير زندگي قابل انطباق است چند چيز است : 

توجه به روح و معني و بي تفاوتي نسبت به قالب و شكل .

قانون ثابت براي احتياج ثابت و قانون متغير براي احتياج متغير.

مساله اهم و مهم .

قوانيني كه حق وتو دارند .

تحقيق حاضر مي كوشد جامعيت ، جاودانگي ، جهاني بودن و خاتميت دين اسلام را با توجه به آيات و روايات اثبات كند. و وقتي از پويايي و كارآمدي فقه اسلامي صحبت به ميان مي آيد مقصود اين است كه بدليل همان ويژه گيهايي كه برشمرديم ، روح پويايي و كارآمدي در آن ثابت است . و هر كدام از مشخصه هاي دين اسلام ، ضمن تائيد پويايي ، « عوامل و زمينه ها » ، « اهداف و برنامه ها» ، « روشها و راهكارها» و « آثار ونتايج» آن را بر مي شمارد . وقتي ديني جامع و جاودانه و البته جهاني شد از پويايي منفك نيست . به عبارتي مي توان گفت : پويايي و كارآمدي نظام فقه اسلامي ماحصل و نتيجه جامعيت ، جاودانگي و جهاني بودن  و خاتميت دين اسلام است .

بنابراين روح پويايي و كارآيي در پرتو نظامي محقق مي شود كه به همه نيازها ، زمينه ها ، استعدادها ، راهكارها ، اقتضاءات زماني – مكاني و حتي فرا زماني جهان و انسان توجه نموده و همه برنامه ها و دستورات مورد نياز بشري را براي رسيدن به كمال و سعادت ، بصورت مجموعه اي بنام دين ، در نهاد عالم و بشر تكوين و تشريع نموده است . لذا نتيجه مي گيريم كه روح پويايي و كارآيي فقه اسلامي در نظامي « جامع و مانع » قابل تعريف است كه اين نظام به حكمت الهي دردين مبين اسلام بعنوان دين و شريعت خاتم ، محقق شده است.

كليد واژه ها : فقه اسلامي ، پويايي و كارآيي ، اقتضاءات زماني و مكاني ، انطباق با زمان ، قوانين ثابت ولايتغير ، جامعيت ، جاودانگي 

هنگامی که تاریکی های پرامتداد مفاسد، جان ودل انسان را در ژرفنای پروحشت خویش فرو برده بود، برنامه های تابناک اسلام مانند فروغی پر نفوذ توجه انسانها راجلب نمود و با پرتو دامن گستر خود، زندگی پاکی را نوید داد. آری این صفحات درخشنده و تابناک و نوشته های اخلاقی و اجتماعی است که نیرومندترین انگیزه آرامش خاطر بشر دوستاندلسوز است و یا لااقل وسیله امیدی است که روزی توده های منحرف و اجتماع صدمه دیده را به سوی شاهراه نیکبختی سوق داده و گامی به سمت آخرین تکامل و رشد فکری برداشته شده است.

و حال بر این پندارند که آن فروغ فقط ناجی زمانه خویش بوده است و زمان حال، فروغ علم و دانش رامی طلبد.

و ما دراین تحقیق به بررسی نفوذ آن فروغ پرداخته ایم که آیا اسلام قادر به سعادت رساندن تمدنهای پیشرفته می باشد و یافقط مختص به تمدن عصر پیامبراکرم(ص) بوده است.

هر چند حرکت در این مسیر مباحث متعدد و گسترده ای را می طلبد اما تلاشی خواهد داشت بر اینکه آیااسلام با تحول، تغییر و پیشرفت تمدنها می تواند همانگونه که کلیه مایحتاج تمدن عصر پیامبر(ص) رابرآورده می نمود، بازهم پاسخگوی نیازهای بشریتباشد. لذا برای اینکه بتوانیم قضاوتی صحیح درباره اسلام داشته باشیم تنها راه اینست که بامعارف اسلامی و استعدادهای بالقوه و بالفعل سیستم قانونگذاری اسلام آشنا شویم و روح قوانین اسلامی رادرک کنیم تا روشن شود که آیا اسلام رنگ یک قرن معین و عصر مشخصی را دارد یا ازمافوق قرون و اعصار، وظیفه رهبری و هدایت و سوق دادن بشر را به سوی تکامل برعهده گرفته است.

ارتباطات بشری درعرصه های زندگی، گرچه باعث پدیدار شدن مسائل تازه و نو به نو شده است ولی هیچگاه ازنظر اسلام بدور نبوده است و اگر در زمینه ای دچارمشکل شویم، توهم اینکه در آن زمینه دستوری نرسیده است صحیح نبوده بلکه این ما هستیم که نمی توانیم از میان داروهای موجود، داروهای مناسب با درد خویش را تشخیص دهیم.

قدرت شگرف جوابگوئی فقه اسلامی به مسائل جدید هر دوره، نکته ای است که اعجاب جهانیان را برانگیخته است. تنها در زمان ما مسائل جدید رخ ننموده است، از آغاز طلوع اسلام تا قرن هفتم و هشتم که تمدن اسلامی درحال توسعه بود و هر روز مسائل جدید خلق می کرد، فقه اسلامی بدون استمداد از هیچ منبع دیگری، وظیفه خطیر خویش را انجام داده است. در قرون اخیر بی توجهی مسئوولین امور از یکطرف و دهشت زدگی در مقابل غرب از طرف دیگر موجب شد که این توهم پیش آید که قوانین اسلامی برای عصر جدید نارسا است؛البته سرمنشأ چنین توهمی را می توان در لابلای سیر تاریخی جوامع بشری جستجو نمود و ریشه های بی اساس این توهم راکه تضاد بین دین و علم را به همراه دارد، خشکانید.

در قرون وسطی، مسیحیت مسخ شده کشیشان را با احساس آن که پیشرفت دانشها و شکوفائی علم مانع دکان داری و یکه تازی آنان خواهد شد، برانگیخت تا دیر نشده جلوی این سیل خروشان را بگیرند، کلیسا بر آن شد برای ریشه کن کردن این نهضت روز افزون، دانشمندان بزرگ و نابغه های دانش و مشعلهای فروزان علم راپس از شکنجه های سهمگین بدرون شعله های آتش راهی نماید و همچنان زنده زنده آنان را طعمه حریق گرداند.

این جنایت هولناک –در تاریخ علم– آنچنان لطمه ای به آبروی ادیان آسمانی و شرایع الهی زد که جوامع علمی در دنیای غرب به این باور رسیدند که هرگز علم را با دین

فهرست مطالب:

چكيده : 1

مقدمه. 3

* انگیزه انتخاب موضوع: 13

* روش تحقیق: 13

* طرح سئوالات تحقیق: 14

* فرضیه های تحقیق : 14

«فصل اول». 15

جهاني،جاودانگي،خاتميت وجامعيت دين اسلام. 16

جهانی بودن اسلام. 16

دلایل قرآنی بر جهانی بودن اسلام. 18

جاودانی بودن اسلام. 19

جامعیت دین اسلام در هرزمان.. 23

دین و اداره دنیا 32

جامعيت دين اسلام  باتوجه به آيات وروايات... 34

راز جامعيت دين اسلام. 41

مقصود از جامعيت دين.. 48

مفهوم دين.. 48

مفهوم جامعيت دين.. 49

خاتميت... 58

تعريف دين.. 60

وحدانيت دين.. 60

تعدد اديان.. 61

اسرار خاتميت دين اسلام. 62

قلمرو حكومت حاكم اسلامي.. 72

معنی خاتمیت... 74

تعریف خاتمیت... 75

مراد از خاتمیت... 75

مفهوم خاتمیت... 76

معني لغوي خاتم.. 79

لفظ «خاتم» در «خاتم النبي». 80

گفتار دانشمندان در معناي خاتم.. 81

تعريف خاتم.. 85

موارد استعمال خاتم در قرآن.. 86

خاتم در اصطلاح.. 87

خاتمیت وکمال دین اسلام. 88

ادلۀ خاتمیت: 88

1) دلایل نقلی: 90

حدیث حلال محمد (ص) 107

حدیث تمثیل: 107

خطبه حجه الوداع: 108

روایت اتمام نبوت: 109

2) دلایل عقلی: 113

دين خاتم پاسخگوي علوم نوين: 117

نتيجه‌گيري: 119

كمال دین.. 122

كمال دين و خاتميت اسلام. 123

پرسش‏هایی درباره خاتمیت... 126

۱- برهان در قرآن.. 127

۲- خاتمیت از دیدگاه عقل.. 128

3ـ ولايت پشتوانه نبوّت و امامت... 130

4ـ پويايى و تكامل.. 132

اركان پويايي شريعت خاتم.. 137

1. تشريع اجتهاد در اسلام. 139
2. نقش كليدي عقل در اجتهاد. 142
3. ملاكات احكام و قاعدة اهم و مهم.. 144
4. مسئوليت‌ها و اختيارات حاكم اسلام. 147

مفاهيم مؤثر در بحث خاتميت... 149

معنا وراز خاتميت... 150

توجيه مناسب براي خاتميت... 151

فلسفه خاتمیت... 153

خاتميت از ديدگاه ثامن الحجج.. 156

دیدگاه اقبال : 160

دیدگاه شهید مطهری درباب خاتمیت... 163

1 - انسان و اجتماع: 169

2 - وضع خاص قانونگذارى اسلام: 169

3 - علم و اجتهاد: 170

4 - استعداد پایان‏ناپذیر کتاب و سنت: ] وضع خاص موضوعات تفقّه و اجتهاد[ 170

جمع بندی ونتیجه گیری: 171

ديدگاه دكتر شريعتي : 172

ديدگاه دكتر سروش : 174

1ـ كمال دین.. 181

2ـ مصونیت دین از تحریف... 182

مناظره اي در باره خاتميت پيامبر اسلام بين مسلمان وبهائي.. 184

اقسام تغییرات... 192

اسلام وپاسخگویی به نیازهاي زمان.. 196

سازگاري دين ثابت با نيازهاي متغير بشر. 203

شبهه ناسازگاری خاتمیت با سیر تکاملی انسان.. 205

پاسخ شبهه: 206

اسلام، جامعه، قانون و فطرت: 207

نتیجه گیری: 214

«فصل دوم ». 216

بررسی گذشته مسلمین.. 217

تبیین موضوع: 217

نتیجه گیری: 222

«فصل سوم ». 223

نگرشی بر فقه. 224

تبیین موضوع: 224

ضرورت نیاز به علم فقه: 225

معناى واژه‏هاى فقه و فقيه‏: 228

فقه درلغت... 228

معنی لغوی فقه در کتابهای لغت... 231

معنای لغوی فقه در کتابهای فقهی و اصولی.. 233

فقه در اصطلاح فقها و اصوليون: 234

فقه در اصطلاح فرهنگ اسلامی.. 236

فقه بمعنای عام. 239

فقه بمعنای خاص.... 240

تاریخ استعمال واژه فقه وفقیه: 241

آغاز پيدايش عنوان فقه. 242

واژه فقه در متون و منابع شرعى] فقه درفرهنگ قرآني[ 244

فقه در عصر صحابه، تابعين و در روايات معصومين(عليهم السلام): 251

اهميّت «فقه» در عرصه روايات: 259

جايگاه علم فقه نزد مسلمانان.. 264

تاريخچة علم فقه. 266

هدف از علم فقه‏: 267

شموليت فقه اسلامى‏: 270

تكامل علم فقه‏: 271

گستردگي قلمرو فقه. 274

1. قلمرو فقه تابع قلمرو شريعت... 275

الف) مقصود از شريعت... 276

ب) هدف دين.. 277

ج) حوزه هاى نيازمندى به دين.. 277

برتري هاي فقه اسلامي.. 286

1. «فقه» انعكاسى از برترى خالق عقل بر عقل.. 286
2. هماهنگى فقه اسلامى با فطرت... 288
3. فراگير بودن فقه نسبت به همه نيازها 290
4. شمول فقه نسبت به دو حوزه فرد و اجتماع. 292
5. آميختگى «فقه» و «اخلاق». 295
6. تأكيد بر ضمانت اجرا 297
7. كاربردى بودن قوانين اسلام. 299
8. سهل و ممتنع بودن.. 300

مهم ترين آثار فقهي.. 305

مهم ترين آثار فقهي مذاهب شيعي: 306

دورة اول: عصر تفسير و تبيين.. 309

دوره دوم: عصر محدثان.. 310

دورة سوم: عصر آغاز اجتهاد. 310

دورة چهارم: عصر كمال و اطلاق اجتهاد. 310

دورة پنجم : عصر تقليد. 311

دوره ششم: عصر نهضت مجدد مجتهدان.. 311

دوره هشتم: عصر جديد استنباط.. 312

دوره نهم: عصر حاضر. 312

ادوار فقه اهل سنت عبارت است از: ] ابولقاسم گرجي، ص 13 ، مقدمه[. 313

منابع فقه: 313

ابواب فقه: 316

تاریخ تدوین فقه: 317

رابطه فقاهت اصطلاحى با فقه قرآنى.. 324

قلمرو فقه و فقاهت... 326

جهان شمولى فقه. 330

«فصل چهارم». 338

نگرشی بر اجتهاد. 339

تبیین موضوع: 339

ضرورت اجتهاد: 340

معانی لغوی اجتهاد: 343

معنای اجتهاد ، درکتابهای لغت... 343

معنای لغوی اجتهاد درکتابهای فقهی و اصولی.. 345

معنای لغوی اجتهاد در کلام معصومین علیهم السلام. 347

واژه اجتهاد در قرآن: 349

واژه اجتهاد در حدیث: 349

معانی اصطلاحی اجتهاد: 350

هدف اجتهاد: 350

سیر تحول هدف اجتهاد: 351

پیامدهای یک سونگری در هدف اجتهاد: 353

مراحل تطور اجتهاد: 357

اجتهاد در عصر پیامبر (صلی اله علیه و آله و سلم) در مدینه: 357

اجتهاد در عصر ائمه (علیه السلام): 359

شیوه های اجتهاد: 361

«فصل پنجم». 366

نگرش فقه بر علم و تمدن.. 367

تبیین موضوع: 367

نگرش فقه نسبت به علم و تمدن: 368

عوامل غفلت سیره فقهی از تحول موضوعات: 370

دیدگاههای متعدد بر قدرت پاسخگوئی فقه در برابر تمدنهای جدید: 374

«فصل ششم». 378

تطور و تحول احکام در قرآن.. 379

تبیین موضوع: 379

مکاتب فقهی بر تغییر و تحول در موضوع احکام. 380

معیارهای ثابت و انعطاف پذیر: 382

معیارهای انعطاف پذیر: 383

عناصر موثر در تطور و تحول احکام در قرآن : 387

1-1 – شیوه تدریج در نزول و ابلاغ : 388

فلسفه تدریج.. 388

مراحل دعوت به مقابله و تحدی : 389

1-2- شیوه تدریج در تشریح احکام: 390

گفتار دوم : عامل انعطاف در احکام. 396

2-2- احکام بدلی و تخییری.. 399

2-3- تغییر شکل احکام بدلیل تغییر شرایط ]زمان ومکان واختلاف حکم[ 400

3-1- سوگند. 403

3-2- نذر 404

نتیجه: 404

مسائل مستحدثه بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) 407

انواع حوادث جدید پس از پیامبر(صلی اله علیه و آله و سلم): 407

نقش زمان و مکان در فقه: 409

مفهوم زمان و مکان: 412

تحلیل واژه ها 412

نقش زمان و مکان در استنباط.. 421

نتیجه روایات... 431

فصل دوم: بیان برخی از عبارت های فقیهان.. 433

اوّل. اختصاص تشریع به خداوند. 438

دوم. جاودانگی شریعت اسلام. 439

فصل سوم: چند مصداق از تأثیر زمان و مکان در استنباط.. 444

چهارم: تأثیر زمان ومکان در تغییر شیوه های اجرای احکام. 455

پنجم: تأثیر زمان و مکان در پیدایش موضوعات جدید. 460

ششم: تأثیر زمان و مکان در تفسیر قرآن کریم.. 461

هفتم: تأثیر زمان و مکان در تفسیر سنّت... 464

نوع تاثیر زمان و مکان در مفاد ادله: 474

«فصل هشتم». 477

نمونه هایی از تغییر شکل احکام در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیه السلام): 478

*گوشت قربانی در ایام منی: 479

*حکم عزل ] آمیزش قطعی[: 480

*گوشت حمار: 482

*حکم به قطع درختان خرمای بنی النضیر: 483

*قراردادن خمس بر طلاو نقره: 484

*ازدواج با کنیزان: 485

*کیفیت رمی جمره: 486

*کتمان عقیده، مجوز عدم ابراز عقیده: 487

*حجیت خبر جدید: 488

*برخورد با مخالفان: 488

*فروش ادوات جنگی به مخالفان: 489

*وضع زکات بر اسب: 490

*کیفیت لباس پوشیدن: 491

*مصرف زکات درغیرشیعیان: 492

*مضاربه: 493

*متعه و اوضاع مکانی: 494

*حد طواف در حج : 496

*موضعگیری سیاسی و اجتماعی ائمه (علیه السلام): 497

*روایاتی در رابطه با زمان ظهور حضرت مهدی (عج): 498

«فصل نهم». 501

نمونه هایی ازتغییر شکل احکام درلسان فقهاء 502

تحديد مالكيت... 503

كيفيت مصرف خمس.... 505

تقيه خوفى و موارد حرمت آن.. 509

حرمت و جواز استفاده از خون و معامله آن.. 512

مکیل و موزون: 514

سجده برماکول: 516

حرمت غنا و موسيقي.. 517

حداد: 519

تأثير عنصر زمان و مكان در احكام جهاد. 521

تدريج در احكام جهاد. 521

جواز پيكار در ماه هاي حرام. 522

حكم شطرنج.. 523

فروش سلاح به دشمنان دين.. 525

حكم ماهى اوزون برون و انواع تاس ماهيان.. 526

مسأله مالكيت و استخراج نفت... 528

کیفیت تحت الحنک: 537

احیای موات: 538

بیع کلب حائط: 539

کیفیت استلام حجر الاسود: 539

فروش سلاح به دشمنان دين.. 540

منشأ طرح بيع سلاح به اعداى دين.. 541

نظريه امام خمينى(ره) 542

«فصل دهم». 547

قدرت پاسخگوئی از بطن قوانین الهی.. 548

تبیین موضوع: 548

«فصل یازدهم». 559

قدرت پاسخگوئی با توجه به اختیارات ولی مسلمین.. 560

تبیین موضوع : 560

دلائل روایی بر اثبات اختیارات ولی مسلمین: 566

تفاوت میان حکم اولی و اختیارات حکومتی: 567

نمونه هائی از عملکرد حکومتی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیه السلام): 568

مصادیق احکام حکومتی درسیره نبوی: 569

احكام عبادى.. 592

احكام اقتصادى.. 594

احكام اجتماعى.. 601

کار اجبارى: 602

جلوگیرى از مهاجرت: 602

طلاق اجبارى: 604

احكام جزايى.. 607

سنگسارکردن زانى غیر محصن: 609

قتل زن مرتد: 610

احکام سیاسی.. 615

نمونه هائی از احکام حکومتی در لسان فقهاء: 618

احكام حكومتى عبادی.. 619

احكام حكومتى اقتصادى.. 624

احكام حكومتى جزايى.. 633

شامل 670 صفحه فایل word قابل ویرایش